مطالعه زمین شناسی و چینه شناسی محدوده خور - زیاران (البرز مرکزی)

قاسم عسگری، مطالعه زمین شناسی و چینه شناسی محدوده خور - زیاران رشته کوه های طالقان (البرز مرکزی)، پایان نامه کارشناسی ارشد زمین شناسی، استاد راهنما: دکتر خسرو تهرانی، دانشگاه تهران، دانشکده علوم، 1372.

چکیده: در چهار چوب طرح تحقیقاتی رساله کارشناسی ارشد زمین شناسی، محدوده خور زیاران (نواحی شمال و شرق آبیک) با وسعت تقریبی 300 کیلومتر مربع جهت مطالعه زمین‌شناسی، چینه شناسی و همچنین تهیه نقشه جدیدی در مقیاس 50000:1 انتخاب گردیده است. این محدوده جزو رشته کوه های طالقان (البرز مرکزی) محسوب می‌شوند که قسمت اعظم آن شامل سازنده های دوران اول و دوم زمین شناسی است و از نظر موقعیت زمین شناسی - ساختاری در منطقه (Zone) پالئوزوئیک و مزوزوئیک جنوبی قرار گرفته‌اند و به صورت یک بالاآمدگی (Horst) چین خورده از سمت شمال با واسطه گسل معکوس طالقان و از سمت جنوب با واسطه راندگی ولیان (ادامه گسل مشاء) بر روی رسوبات مجاور خود که شامل سازندهای دوران سوم (سازند کرج و لایه‌های قرمز نئوژن)می‌باشد، رانده شده‌اند.

در دوران اول سازندهای برونزده در ناحیه شامل سلطانیه (پرکامبرین پسین کامبرین آغازی)، باروت (کامبرین آغازی)، زاگون (کامبرین آغازی)، لالون (کامبرین زیرین) و میلا (کامبرین میانی - اردویسین زیرین) و رسوبات ماسه سنگی که بر روی آن گدازه‌های ضخیم قلیایی تیره با سن احتمالی دونین قرار دارد (معادل احتمالی بخش A جیرود)، می باشد. در اثر حرکات خشکی زایی هرسینین آغازی (Early Hercynian) سنگ های کربونیفر در ناحیه مشاهده نمی‌شوند، به طوری که سنگ جوش (Conglomerate)، پالمه سنگ (Shale) و ماسه سنگ های قرمز رنگ سازند دورود (پرمین زیرین) با ناپیوستگی آذرین پی (Noconformity) بر روی گدازه‌های قلیائی دونین قرار می‌گیرند. سازند روته (پرمین بالایی) با رخساره آهک های ضخیم لایه چرت دار و ضخامتی تا حداکثر 250 متر به طور وسیعی در ناحیه مشاهده می‌شوند که به طور هم شیب و تدریجی بر روی رسوبات تخریبی سازند دورود قرار گرفته‌اند.

در قسمت هایی از ناحیه مطالعاتی بر روی آهک های روته واحد سنگی معادل زمانی سازند نسن (جلفین آغازی) با ضخامت حداکثر 20 متر مشاهده می شود که شامل دو بخش است، بخش زیرین آن شامل لاتریت‌های قرمز رنگ با لایه‌هایی از سنگ‌های آتشفشانی قلیایی است و بخش فوقانی نیز شامل شیل‌های نازک لایه و آهک های مارنی چرت‌دار می‌باشد که با ناپیوستگی فرسایشی (Disconformity) در زیر آهک های ورقه‌ای با آثار کرمی شکل قاعده سازند الیکا (تریاس زیرین تا میانی) قرار گرفته‌اند. سازند شمشک (رتین - لیاس) با رخساره‌های قاره‌ای و عدسی‌های نازکی از زغال و ضخامت حداکثر 900 متر بیشترین بیرون‌زدگی را در محدوده مطالعاتی دارد که در قسمت هایی از ناحیه نیز در قاعده این سازند گدازه‌های بازالتی با رنگ سبز تیره و سن تریاس فوقانی (T) مشاهده می‌شوند که اغلب بر روی سطوح فرسایش یافته دولومیت‌های سازند الیکا قرار گرفته‌اند. این گدازه‌ها نشانه‌ای از حرکات انبساطی کیمرین آغازی Early Kimmerian)) و ایجاد شکاف در پوسته قاره‌ای ناحیه می‌باشند. آهکهای مارنی سبزرنگ سازند دلیچای (دوگر) با ضخامت حداکثر 60 متر و با ناپیوستگی فرسایش ناشی از حرکات احتمالی خشکی‌زایی کیمیرین میانی (Middle Kimmerian) بر روی رسوبات سازند شمشک قرار می‌گیرند و خود به طور هم شیب و تدریجی در زیر آهک های توده‌ای و ردیفی لار (مالم) قرار گرفته‌اند.

رسوبات نئوکومین در ناحیه وجود ندارند به طوری که آهک های اوربیتولین دار سازند تیزکوه (بارمین ؟- آپسین تا آلبین) با دگرشیبی شدید زاویه‌دار بر روی آهک های لاز، دولومیته ای تریاس و یا رسوبات سازند شمشک قرار می‌گیرند. این دگرشیبی زاویه دار ناشی از حرکات کوهزایی کیمیرین پسین (Late Kimmerian) بر روی رسوبات سازند شمشک قرار می‌گیرند و خود به طور هم شیب و تدریجی در زیر آهک های توده‌ای و ریفی لار (مالم) قرار گرفته‌اند. رسوبات نئوکومین در ناحیه وجود ندارند بطوریکه آهک های اوربیتولین‌دار سازند تیزکوه (بارمین؟ - آپسین تا آلبین) با دگرشیبی شدید زاویه‌دار بر روی آهکهای لار، دولومیت‌های تریاس و یا رسوبات سازند شمشک قرار می‌گیرند. این دگرشیبی زاویه‌دار ناشی از حرکات کوهزایی کیمرین پسین (Late Kimmerian) می‌باشد. رسوبات کرتاسه فوقانی - پالئوسن در ناحیه وجود ندارند و رسوب گذاری از اواسط کرتاسه به بعد محدوده به حوضه‌های بین کوهستانی خارج از ناحیه مطالعاتی می‌باشد. از نظر زمین ساختی، سازندهای دوران اول و دوم زمین شناسی در اثر حرکات اصلی زمین ساختی پلیو - پلئیستوسن بر روی رسوبات مجاور خود که شامل سازند کرج و لایه‌های قرمز نئوژن (معادل احتمالی سازند قرمز فوقانی) می‌باشد، رانده شده‌اند. محور چین خوردگی‌ها در ساختارهای دوران اول دارای روند باختری - خاوری می‌باشد. در حالی که در ساختارهای دوران دوم روندها اغلب شمال خاوری - جنوب باختری بوده که بموازات گسل‌های اصلی منطقه می‌باشند. چین خوردگی مجدد در ماسه سنگهای سازند شمشک به فراوانی مشاهده می شوند که تاییدی بر عملکرد حرکات زمین ساختی مهم بعد از دوران دوم می باشد. از نظر پتانسیل اقتصادی می توان به وجود زغال سنگ، باریت، سنگ آهک، کوارتزیت، سنگ های ساختمانی و نیز منابع قابل توجه‌ای از آب های زیرزمینی در سازندهای سخت بخصوص دوران دوم، اشاره نمود.

واژگان کلیدی: طالقان، کوه‌ها، البرز مرکزی، میکروفاسیس‌ها، ریخت شناسی زمین، سازندها (زمین‌شناسی)، زمین ساخت، گسل‌ها، ذغال سنگ، هیدروکربورها، آب‌های زیرزمینی، دریای خزر، زمین شناسی، چینه شناسی، خور - زیاران (آبیک).